TÜMCENİN ÖĞELERİ

Dilimizde, kurallı olarak kurulan tümcenin üç öğesi vardır:

1. Özne, 2. Tümleçler, 3. Yüklem

Tümleçler üçe ayrılırlar:
– Düz tümleçler / Nesneler
– Dolaylı tümleçler
– Zarf tümleçleri

Özne: Yüklemin anlattığı işi, oluşu, davranışı bildiren sözcük ya da sözcük gurubudur.
Tümleçler: Yüklemin anlattığı, öznenin yaptığı iş, oluş ya da davranışı, çeşitli yönlerden tamamlayan sözcükler ya da sözcük guruplarıdırlar.

– Düz tümleçler / Nesneler: Yüklemin anlattığı, öznenin yaptığı iş, oluş ya da davranıştan doğrudan etkilenen sözcük ya da sözcük guruplarıdırlar. Ya yalın durumdadırlar ya da ismim -i durumundadırlar. Yalın durumda olanlara belirtisiz, -i durumunda olanlara belirtili nesne denir.
– Dolaylı tümleçler: Yüklemin anlattığı, öznenin yaptığı iş, oluş ya da davranışı dolaylı olarak tamlayan sözcük ya da sözcük guruplarıdırlar. İsmin -e, -de ya da -den durumundadırlar.
– Zarf tümleçleri: Yüklemi durum, biçim, yaman ve sayı yönlerinden tamamlayan tümleçlerdirler. Bunlar; yükleme nasıl, ne zaman ve ne kadar soruları sorularak bulunurlar.

“Tümcenin öznesini bulmak için ne yapılır?” sorusuna, genellikle, “Yükleme kim ya da ne sorusu sorulur.” yanıtı verilir. Bu; doğru değildir. Özneyi böyle aramak arayanı yanlışa götürür. Doğru olan yüklemin kök ya da gövdesine, ses uyumuna göre değişen -en eki getirilerek kim ya da ne diye sormaktır. Alınan yanıt tümcenin öznesidir.

Nesneyi bulmak için yüklemin kök ya da gövdesine, ses uyumuna göre değişen, -ilen eki getirilir, kim ya da ne sorusu sorulur. Alınan yanıt tümcenin nesnesidir.

Dolaylı tümleçleri bulmak için yükleme sorulacak sorular; kime, kimde, kimden, kimle ( kim ile), kim için, nereye, nerede, nereden, neyle ( ne ile), ne için, niçin sorularıdır.

Örnek: Baykal; “Kurumlar kendi içlerini temizliyorlar.” dedi.
Özne Nesne Yüklem.

Yüklemi bulmak için tümcenin anlattığı işi gösteren sözcüğü ararsak “dedi” yi buluruz. Bu sözcük, tümcemizin yüklemidir. Yüklemin kökü “de” dir. Bu köke “-en” ekini getirip “kim” diye soralım. Diyen kim? Alacağımız yanıt “Baykal” olacaktır. Baykal, bu tümcenin öznesidir.

Yüklemin köküne -ilen ekini getirerek kim ya da ne sorularından uygun olanını soralım. Denilen ne? Alacağımız yanıt; “Kurumlar kendi içlerini temizliyorlar.” olacaktır. Bu sözcük gurubu örnek tümcemizin nesnesidir.

Özne ve nesneyi ararken başvurulması gereken ve doğru olan yöntem; bir başka yazımda ele almak istediğim fiil çatıları arasında yer alan edilgen çatı bölümünde daha da açıklık kazanacaktır. Edilgen çatılı fiillerde özneyi ararken fiile kim ya da ne diye sormak nesneyi özne yapar. Şimdilik bu kadar açıklama yeter.

Örnek: Tefeci faiziyle rantiyeden borç alıp devleti yönetmeye çalışırım.
Zarf tümleci Dolaylı tümleç Yüklem.

Yapılan iş; çalışırım: Yüklem
Çalışan kim?: Ben: Özne (buna gizli özne de denir. )
Neye çalışırım?: Devleti yönetmeye: Dolaylı tümleç, -e durumunda
Nasıl çalışırım?: Tefeci faiziyle rantiyeden borç alıp: Zarf tümleci, nasıl sorusunun karşılığı

Örnek: Yazar evlerine sinen gündelik yaşam kırıntıları beni etkilerler.
Özne Nesne Yüklem

Yapılan iş: etkilerler – yüklem
Etkileyen ne?: Yazar evlerine sinen gündelik yaşam kırıntıları – özne
Etkilenen kim?: Ben – nesne

Etkilemek fiiline eklenen -en eki ile fiil arasına giren kaynaştırma harflerine dikkat edin lütfen! Bu harfler sözcüğün anlamını belirlemektedirler. “Y” ile fiil etken, “n” ile ise edilgen bir anlam kazanır.

Hasan Arslan
Türkçe Öğretmeni